Arhitektura

Objekat čine dva građevinska korpusa koje objedinjuju ulaz i hol, izmešteni u odnosu na centralnu osovinu. Prema prvobitnoj zamisli u prizemlju su bile kancelarija kustosa i garderoba, a u desnom traktu izložbeni prostor. Spratni deo zauzima šest izložbenih celina, raspoređenih da se prate u kružnom toku. Izdeljen na nejednake delove, sprat ima prirodno zenitalno osvetljenje preko horizontalnih plafonskih prozora. Prostorija na severoistočnom delu sprata prvobitno je zamišljena kao kabinet Pavla Beljanskog, koji on nikad nije koristio. Ovde je 1971. godine otvoren Memorijal umetnika, predviđen za povremene postavke koje će publici približiti živote i stvaralaštvo umetnika čija se dela nalaze u kolekciji Pavla Beljanskog.

Projektujući izložbene prostore Kurtović je vodio računa o potrebama i specifičnostima zbirke, ali i različitim vizurama koje se dobijaju kretanjem kroz njih. Kombinujući modernističke arhitektonske motive sa tradicionalnim rustikalnim tipom arhitektonske izgradnje, razlikom u obradi spoljašnjih i unutrašnjih površina, kao i upotrebom različitih tekstura, Kurtović je postigao dinamičnost prostora i bogate svetlosne efekte svetlo-tamnog. Zahvaljujući tome, zgrada Spomen-zbirke Pavla Beljanskog uzoran je model spoja funkcije, konstrukcije i oblika.

Pomalo strogi izgled građevine ublažen je zelenilom koje je okružuje. Na travnjaku ispred zgrade nalazi se spomenik Nadeždi Petrović podignut 1995. godine, koji je realizovao Dragan Perović prema modelu Mihajla Tomića.

Kada su nakon smrti Pavla Beljanskog 1965. godine njegovi naslednici poklonili Spomen-zbirci slike, nameštaj i lične predmete kolekcionara, odlučeno je da se oformi još jedan izložbeni prostor. Dograđen je aneks, prema projektu Katarine Babin, uz jugoistočnu stranu zgrade, ne narušavajući osnovnu arhitektonsku kompoziciju. Njegovim završetkom septembra 1966. godine Spomen-zbirka je drugi put otvorena za javnost. U prizemlju dograđenog dela smešteni su još jedna kancelarija za kustose i depo, a na spratu prostor Memorijala Pavla Beljanskog. Memorijal je svečano otvoren 24. novembra 1968. godine prilikom prve dodele Nagrade Spomen-zbirke Pavla Beljanskog.

Svojom funkcionalnošću i estetskim kvalitetima, arhitektura Spomen-zbirke Pavla Beljanskog značajno je graditeljsko obeležje Novog Sada i jedan od najuspelijih namenski projektovanih muzejskih objekata posleratne Jugoslavije.

Arhitektonska vrednost Spomen-zbirke potvrđena je proglašenjem zgrade za spomenik kulture Odlukom Skupštine grada Novog Sada od 24. septembra 1992. godine. Do.co.mo.mo. Srbija (Nacionalna sekcija Međunarodne radne grupe za dokumentaciju i konzervaciju građevina, mesta i celina modernog pokreta u arhitekturi Do.co.mo.mo. International),  uvrstila ju je među najznačajnije objekte sagrađene u stilu moderne arhitekture u Srbiji.

Ivo Kurtović (Sutivan na Braču 1910 – Beograd 1972) arhitekta, profesor na Arhitektonskom Fakultetu u Beogradu i slikar, završio je realku u Splitu, a studije arhitekture u Beogradu (1950). Tokom Drugog svetskog rata boravio je u Egiptu i u vojnoj bazi u El Šatu držao nastavu iz arhitektonskog projektovanja (1945–1946). Posle rata angažovao se na projektima obnove i izgradnje zemlje radeći u Ministarstvu građevina, u Jugoprojektu i Srbija-projektu. Na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu je angažovan od 1958. kao asistent prof. Milana Zlokovića na predmetu Projektovanje zgrada. U junu 1961. godine postao je docent, 1963. godine vanredni profesor, a pet godina kasnije šef Katedre za projektovanje. Radio je projekte za objekte stambene, upravne, poslovne, saobraćajne, turističke, obrazovne, kulturne i multifunkcionalne namene, enterijere, nameštaj, kao i urbanistička rešenja pojedinih gradova. Osim za Spomen-zbirku Pavla Beljanskog, radio je projekte za Vojni muzej (1949) i Muzej lovarstva i šumarstva (1954) u Beogradu.

Njegovi projekti iz šezdesetih godina 20. veka doprineli su utemeljenju autorske škole beogradske moderne arhitekture. Među najznačajnije objekte u Srbiji ubrajaju se: Osiguranje „Dunav” (1961), Spoljno-trgovinska komora (1961) i Narodna biblioteka (1972) u Beogradu; Spomen-zbirka Pavla Beljanskog (1961) u Novom Sadu; Upravna zgrada Hidroelektrane Đerdap (1975) u Kladovu.

Za lokaciju objekta Spomen-zbirke odabran je prostor na tadašnjem Trgu proleterskih brigada (od 1992. Trg galerija). Trg počinje da se formira nakon Prvog svetskog rata, kada se Novi Sad intenzivno razvija i gradi u stilu modèrne. Sudeći prema planu grada iz 1933. godine, Trg je zamišljen kao poslovni centar, o čemu svedoče zgrade Produktne berze i „Habag“-a, nosilaca privrednog života grada. Na Trgu se nalazio uređen park sa cvetnom alejom okruženom drvoredom. U vreme naglog razvoja Novog Sada posle Drugog svetskog rata, probijanjem Bulevara Maršala Tita (danas Bulevar Mihajla Pupina), presečen je pristup od Trga ka saobraćajnicama sa kojima je činio komunikacionu celinu. Naknadnom urbanističkom intervencijom odobrena je gradnja poslovne zgrade koja je presekla komunikaciju Trga sa Bulevarom Mihajla Pupina.

Promene u pravcu preobražaja Trga od poslovnog ka galerijskom prostoru, započele su 1958. godine, kada se u zgradu Produktne berze uselila Galerija Matice srpske, a zatim otvorena Spomen-zbirka Pavla Beljanskog (1961) i Galerija likovne umetnosti poklon zbirka Rajka Mamuzića  (1974). Nepovoljan aspekt Trga galerija jeste parking koji zauzima njegov najveći deo, što je u neskladu sa samim njegovim nazivom, pokazujući da živimo u svetu izraženih suprotnosti i sukobljenih zahteva za očuvanjem tradicije i kulturnih potencijala Novog Sada s jedne, i potreba sve dinamičnijeg načina gradskog života, s druge strane.

Mali je broj kulturnih metropola koje na razdaljini od nekoliko desetina metara imaju koncentrisane tri ugledne ustanove, koje zajedno pružaju uvid u nacionalnu umetnost od XVII do XXI veka. Moglo bi se reći da ova tri muzejska prostora predstavljaju lokalnu varijantu „muzejske milje“. Njihova fizička blizina i kontinuitet sadržaja koje baštine, omogućili su kreiranje zajedničkih aktivnosti, kao što su tematski povezane izložbe, filmske projekcije, promocije, otvaranja izložbi i stručna vođenja publike. U iščekivanju da se ostvare brojni kulturni potencijali Trga galerija, važan pokazatelj vrednosti ovog muzejskog jezgra su manifestacije koje organizuju sve tri institucije: Muzeji za deset, Međunarodni dan muzeja i Evropska noć muzeja, posebno Leto na Trgu galerija, koja publici tokom letnjih večeri nudi raznovrsne kulturne sadržaje i čija popularnost raste iz godine u godinu. Ukratko, Trg je prepoznat ne samo kao bitan kulturni činilac Novog Sada, već i celokupnog regiona.